Ustawa z 21 kwietnia 2017 r. o roszczeniach o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji (dalej: „Ustawa o Roszczeniach”) wprowadziła instytucję tzw. wniosku o wyjawienie środka dowodowego. Jej zasadniczym celem jest zagwarantowanie poszkodowanemu naruszeniem prawa konkurencji odpowiednich szans na wykazanie przed sądem naruszenia reguł konkurencji i wynikłej z tego szkody – chodzi o zapobieżenie sytuacji, w której brak dostępu do środków dowodowych uniemożliwiłby wykazanie przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej sprawcy naruszenia. Często zdarza się, że istotna część dowodów znajduje się jedynie w rękach pozwanego, osób trzecich (np. innych uczestników kartelu) lub organu ochrony konkurencji.
Reguły rządzące wnioskiem
Mimo że wniosek o wyjawienie środka dowodowego został wprowadzony przede wszystkim z myślą o powodach, może go złożyć również pozwany. Jeżeli strona już od początku wie, że nie posiada dowodów niezbędnych do poparcia swojego stanowiska, powinna złożyć wniosek już w pozwie albo (jeżeli jest pozwanym) w odpowiedzi na pozew. Nie wyklucza to złożenia wniosku w trakcie trwania postępowania – należy jednak pamiętać o prekluzji dowodowej, w szczególności, jeżeli w sprawie mają zastosowanie przepisy o postępowaniu w sprawach gospodarczych. Strona może w zasadzie żądać wyjawienia każdego środka dowodowego, a adresatem żądania może być zarówno druga strona procesu, jak i osoba trzecia. Jedyne ograniczenie w tym zakresie dotyczy oświadczeń składanych w ramach programu łagodzenia kar przed organem ochrony konkurencji, jak również propozycji ugodowych – wniosek o wyjawienie takiego dowodu będzie podlegał oddaleniu przez sąd. Uwzględnieniu wniosku o wyjawienie środka dowodowego zasadniczo nie stoi też na przeszkodzie to, że środek dotyczy tajemnicy przedsiębiorstwa lub innej chronionej prawnie tajemnicy. Odrębną przesłanką oddalenia wniosku o wyjawienie środka dowodowego jest jego nieproporcjonalność. Ocena proporcjonalności dokonywana przez sąd musi uwzględniać słuszne interesy stron postępowania, a także osoby trzeciej, która ma zostać zobowiązana do wyjawienia środka dowodowego. Poza tym, sąd powinien rozważyć, czy wniosek jest z jednej strony, przydatny do rozstrzygnięcia, a z drugiej strony, czy jest w danej sprawie konieczny, tj. czy nie istnieją inne środki dowodowe, którymi dana okoliczność mogłaby zostać wykazana.
Wniosek musi spełniać ogólne wymogi pisma procesowego. Strona go składająca musi pamiętać, aby wskazać w nim fakt, który chce udowodnić, a także możliwie precyzyjnie opisać środek lub środki (jeden wniosek może obejmować wiele środków dowodowych), których wyjawienia się domaga – tak, aby możliwa była identyfikacja. Koniecznym elementem wniosku jest dodatkowy wymóg zobowiązania się przez wnioskodawcę, że uzyskany w ten sposób dowód będzie wykorzystany jedynie na potrzeby toczącego się postępowania. Niespełnienie przez wniosek powyższych przesłanek będzie skutkowało jego nieuwzględnieniem.
Co z żądaniem wyjawienia środka dowodowego, który jeszcze nie istnieje?
A co, jeżeli strona domagająca się odszkodowania za naruszenie prawa konkurencji chce, aby pozwany albo osoba trzecia złożyli środek dowodowy, który nie istnieje i wymaga dopiero jego sporządzenia np. aby przedstawili zestawienie określonych kosztów? Nad odpowiedzią na powyższe pytanie TSUE pochylił się w wyroku z 2022 r. w sprawie PACCAR (C- 163/21). Trybunał musiał zmierzyć się z pytaniem sądu hiszpańskiego, które pojawiło się na tle sprawy, w której powód zażądał od pozwanych wyjawienia dowodów, które wymagały od nich dopiero zebrania konkretnych informacji. Pozwane argumentowały, że taki obowiązek wiąże się z nadmiernym obciążeniem spowodowanym potrzebą sklasyfikowania wielu danych według parametrów wyznaczonych przez powoda.
Ostatecznie, Trybunał dopuścił możliwość uzyskania takiego dowodu. Clou wyroku stanowi stwierdzenie, że sprawca naruszenia wie, co uczynił i co zostało mu w danym przypadku zarzucone, dlatego nie zasługuje on na ochronę. Przyjęcie odmiennej koncepcji byłoby krzywdzące wobec poszkodowanej strony, która w efekcie nie mogłaby skutecznie dochodzić swoich praw. Do oceny sądu TSUE pozostawił kwestię tego, czy wniosek o wyjawienie dowodów przypadkiem nie wiąże się z nałożeniem nieproporcjonalnego ciężaru na przeciwnika.
Ograniczenie prawa do wglądu
Ochronie na podstawie Ustawy o Roszczeniach podlegają tajemnica przedsiębiorstwa i inne informacje chronione przepisami prawa np. informacje niejawne. Jeśli środek dowodowy objęty żądaniem wyjawienia zawiera takie tajemnice i jest to niezbędne, żeby zapobiec ich ujawnieniu, sąd może ograniczyć prawo wglądu do tego dowodu lub określić szczegółowe zasady zapoznawania się z nim, w szczególności ograniczyć lub wyłączyć jego kopiowanie lub utrwalanie. Wniosek o zastosowanie takich środków mają strony postępowania, a także osoba trzecia, której sąd zlecił wyjawienie środka dowodowego. Sąd może również podjąć taką decyzje z urzędu.
Postępowanie w sprawie wniosku
Sąd może rozpoznać wniosek na posiedzeniu niejawnym. Jednak przed podjęciem rozstrzygnięcia, musi on wysłuchać obowiązanego do wyjawienia środka dowodowego – wysłuchanie może przyjąć formę ustną (sąd wyznaczy termin posiedzenia i wezwie na niego obowiązanego) albo pisemną (sąd zobowiąże dany podmiot do złożenia oświadczeń na piśmie).
Na postanowienie sądu I instancji w przedmiocie wniosku o wyjawienie środka dowodowego przysługuje zażalenie do sądu II instancji. Osobami uprawnionymi do jego wniesienia są strony postępowania, osoba trzecia i organ ochrony konkurencji zobowiązani do wyjawienia środka dowodowego. Termin na jego wniesienie wynosi tydzień od dnia doręczenia postanowienia z uzasadnieniem (jeżeli postanowienie zostało wydane na posiedzeniu niejawnym, to sąd z urzędu doręczy stronom postanowienie wraz z uzasadnieniem, a jeżeli postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym, to sąd doręczy uzasadnienie stronie, która złożyła o to wniosek w terminie tygodnia od dnia jego ogłoszenia). Zażalenie powinno czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego, a także zawierać wskazanie zaskarżanego postanowienia, wniosek o jego zmianę lub uchylenie, uzasadnienie i w miarę potrzeby – wskazanie nowych faktów lub dowodów. Znajdą do niego zatem zastosowanie przepisy Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące zażaleń.
Prawomocne postanowienie sądu nakazujące wyjawienie środka dowodowego, po nadaniu mu klauzuli wykonalności, stanowi tytuł egzekucyjny. Sąd dysponuje więc środkami nacisku na podmiot uchylający się od spełnienia ciążącego na nim obowiązku. Na wniosek wierzyciela (po uprzednim wysłuchaniu stron) może wskazać termin na zastosowanie się do treści postanowienia pod rygorem grzywny do wysokości 10.000 zł. Może też zagrozić obowiązkiem zapłaty określonej we wniosku sumy pieniężnej na rzecz wierzyciela za każdy dzień zwłoki w wyjawieniu środka dowodowego.
